Notitie waardevolle graven

Criteria en beheer

2. Kaders

Beleidskaders

De Wet op de Lijkbezorging vormt het wettelijk kader voor hoe we om moeten gaan met graven. Als onderdeel van het beleidsplan begraafplaatsen - ‘Begraafbeleid 2020 Gemeente Het Hogeland’ - zijn de volgende relevante kaders vastgesteld:

• We gaan vooralsnog niet alle graven beoordelen op hun waarde. Wanneer sprake is van ruiming wordt wel onderzoek gedaan naar evt. te bewaren graven. 
• Voor een eenduidige wijze van beoordeling zijn criteria nodig. 
• We stimuleren de inzet door vrijwilligers bij het onderhouden van graven. 
• We onderzoeken opties voor hergebruik van waardevolle grafmonumenten

Op  31 mei 2022 is de meest recente Beheerverordening begraafplaatsen gemeente Het Hogeland in werking getreden. Hoofdstuk zeven betreft het in stand houden van historische graven en opvallende grafbedekkingen. De volgende artikelen uit hoofdstuk 7 zijn relevant:

1. Het college houdt een lijst bij van graven die van historische betekenis zijn of waarvan de grafbedekking een opvallende kwaliteit heeft.
2. Alvorens tot ruiming van graven wordt overgegaan onderzoekt het college of er graven zijn die in aanmerking komen op de lijst te worden bijgeschreven.
3. De gemeenteraad beslist over het ruimen van graven en het verwijderen van grafbedekkingen die op de in het eerste lid bedoelde lijst staan.

Uit bovenstaande blijkt dat eerder is voorgesorteerd op de mogelijke aanwezigheid van graven en grafbedekkingen die het waard zijn in stand te houden.

Juridisch kader

• Rechthebbenden zijn verantwoordelijk voor onderhoud van het graf waarop het  recht rust. 
• Wanneer een graf in aanmerking komt als waardevol te worden aangemerkt moet de rechthebbende geïnformeerd en geraadpleegd worden betreffende hun eigen inbreng en wensen. 
• Het kan zijn dat de rechthebbende geen herstel of behoud wenst. De gemeente heeft in deze situatie alleen zeggenschap over het graf als er sprake is van verwaarlozing. Dat kan reden zijn het grafrecht te doen vervallen. 
   

3. Criteria

Er is discussie mogelijk over criteria en de toepassing ervan. Allereerst; waarom zou een persoon of een grafmonument belangrijker of waardevoller zijn dan een ander? Voorgesteld wordt daarom als basis gebruik te maken van bestaande systematiek. 

Onderstaande criteria zijn grotendeels gebaseerd op het boekje Begraafplaatsen als cultuurbezit uitgegeven door vereniging De Terebinth, de Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen en de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg. 

Deze methode, soms in aangepaste vorm, wordt door meerdere gemeenten toegepast. In de bijlage Toelichting criteria staat een toelichting op de criteria. De systematiek kent twee sporen: 

1. de betekenis als persoon (historische personen) 
2. betekenis van het grafmonument (graven met een opvallende kwaliteit). 

De cijfers tussen haakjes betreft de toe te kennen waardering.  Aan criteria 1 t/m 3 kan per criterium een maximum van 6 punten worden toegekend. Voor de  andere criteria (5 t/m 7) is het maximum steeds 3 punten. De waarderingen kunnen ingevoerd worden in een matrix (zie bijlage Waarderingsmatrix graven). 

Historische personen

1. Bekendheid
a. (inter) nationaal (3)
b. Regionaal (2)
c. Lokaal (1)

2. Verdienste 
a. (inter) nationaal (3)
b. Regionaal (2)
c. Lokaal (1)

3. Relatie met gemeente
a. Gewoond (3) 
b. Gewerkt (2) 
c. Begraven (1)

4. Technische staat
a. Voldoende(V)
b. Onvoldoende (O) 

Graven met een opvallende kwaliteit

5. Materiaalgebruik en hantering
a. Zeer bijzonder (3)
b. Bijzonder (2)
c. Normaal (1)

6. Vormgeving en symboliek
a. Zeer zeldzaam (3)
b. Zeldzaam (2)
c. Normaal (1)

7. Representatief voor bepaald tijdsbeeld/vormingsperiode
a. Hoog (3)
b. Middel (2)
c. Laag (1)

8. Technische staat
a. Voldoende(V)
b. Onvoldoende (O)

4. Afbakening

Je kunt elk graf waarderen, maar wanneer noemen we het waardevol?

Met de totaalscores kun je een ranglijst opstellen. Gezien de gevolgen voor het beheer is te overwegen het aantal graven dat in aanmerking komt te begrenzen. De volgende uitgangspunten kunnen worden ingezet. 

• Benoem een minimum aantal punten als score welke nodig is om in aanmerking te komen. Daarbij kun je onderscheid maken of het om een persoon gaat of om de grafbedekking. Immers als grafbedekking is het misschien niet uitzonderlijk maar als persoon wel. Het omgekeerde is ook mogelijk. 
• Benoem een maximum aantal graven, totaal of per begraafplaats, om het beheersbaar te houden. Je kunt dit ook relateren aan de grootte van de begraafplaats door een percentage van het totaal aantal graven als maximum te hanteren. 
• Grafmonumenten met slechte technische staat (aangeduid als onvoldoende) komen slechts in uitzonderlijke situaties in aanmerking. Dit zal altijd maatwerk zijn. 

Welke graven komen in aanmerking?

De volgende uitgangspunten kunnen worden overwogen:

• Alleen graven op begraafplaatsen en terreinen die eigendom zijn van gem. Het Hogeland. 
• Alleen graven die minimaal 30 jaar oud zijn: er moet met voldoende afstand beoordeeld kunnen worden. 
• Er zijn graven die, ongeacht een puntenscore, op voorhand gezien kunnen worden als waardevol. Belangrijk is dat de technische staat als voldoende wordt beoordeeld of herstel redelijkerwijs mogelijk is. Te denken valt aan:
  • Graven die door de Oorlogsgravenstichting zijn aangemerkt als oorlogsgraf;
  • Joodse begraafplaats(delen);
  • Graven op begraafplaatsen die als geheel zijn aangewezen als (rijks)monument (Maarhuizen, Bellingeweer, Ranum…) of als archeologisch beschermd terrein. 
• Begraafplaats(deel) dat als geheel grotendeels van waarde is en bovendien geen belemmering vormt voor het in stand houden van voldoende begraafruimte (vb. oude deel kerkhof Adorp).
• Je kunt hierbij de keus maken alleen de individueel waardevolle graven op de lijst te plaatsen en tegelijk besluiten de overige als geheel voorlopig wel te handhaven zonder ze als waardevol te bestempelen. Vaak betreft het de oudste begraafplaatsdelen die als geheel veel uitstraling en sfeer hebben. 
• Er zijn begraafplaatsen waar graven door vrijwilligers zijn opgeknapt, soms ook in combinatie met subsidies. Bijvoorbeeld in het kader van het project ‘Kerken in het Groen’ (Landschapsbeheer Groningen). Het zou erg zuur zijn als, na veel inspanningen, deze graven vervolgens geruimd worden om te voorzien in voldoende begraafruimte. Het is denkbaar dat ongeacht een puntenscore in dergelijke situaties te besluiten een uitzondering te maken. Dat zou kunnen zoals bij het vorige punt is omschreven. 
• Tegelijk kan het ook niet zo zijn dat opknappen van graven zondermeer betekent dat ze per definitie niet geruimd worden. Bij voorkeur ontstaat daarover vooraf duidelijkheid.

5. Werkwijze

Circa 49.500 graven beoordelen op hun waarde is een enorme klus. Het is niet realistisch om dat in zijn totaliteit ineens te willen doen. Dat zou op die manier te veel tijd en geld kosten.

Het meest efficiënt is inventariseren wanneer ruimen van graven is voorzien

Waarde bepalen kan in combinatie met een individuele ruiming, maar ook bij een grootschaliger ruiming van een hele of gedeeltelijke begraafplaats. Op deze manier kunnen we de inventarisatie spreiden over een langere periode. De jaarlijkse ambtelijke inzet en inhuur van expertise is daardoor te overzien. Waardebepaling in een vroeg stadium heeft vanzelfsprekend de voorkeur zodat tijdig duidelijk is welke status een graf heeft. Het is denkbaar dat daarbij inzet van lokale kennis - historische verenigingen -  en of externe expertise nodig is.

6. Mandaat besluitvorming

Het college stelt de criteria  en de lijst waardevolle graven vast.

Deze graven zullen vrijwel altijd bewaard blijven. De lijst zal een dynamisch karakter hebben en periodiek, bijvoorbeeld één keer per jaar - middels een collegebesluit -  aangepast worden. 

De raad beslist over het ruimen van waardevolle graven.

Wanneer er op een later moment aanleiding is deze graven toch te willen ruimen dan beslist daar - overeenkomstig de beheerverordening - de raad over.

7. Consequenties beheer 

Behouden van graven heeft gevolgen heeft voor het beheer.

Behoud begraafplaats(delen)

Ook op deze plekken kunnen er graven zijn die in aanmerking komen als waardevol graf. Daarnaast zullen er graven zijn die individueel van minder waarde worden geacht. Er kan gekozen worden voor een constructie dat ook die graven worden gehandhaafd zolang ze in voldoende goede staat verkeren. Op lange termijn zal het merendeel van een dergelijk(e) begraafplaats(deel) wel zijn geruimd en kan eventueel worden benut voor nieuwe bijzettingen. Er wordt dan alleen budget besteed aan herstel van graven die individueel, of als ensemble, waardevol zijn.

Waardevolle graven met grafrecht

Wanneer er grafrecht rust op een waardevol graf kan onderhoud of herstel door de gemeente  alleen als daar overeenstemming over is. De rechthebbende is hierin leidend.

8. Consequenties kosten

Door het aanwijzen van waardevolle graven is het logisch de instandhouding te borgen.

Regelmatig zal er sprake zijn van achterstallig onderhoud. Uitgangspunt is dat de technische staat voldoende is: achterstallig onderhoud moet redelijk eenvoudig te herstellen zijn.  

Oorlogsgraven zijn veelal in beheer bij de  Oorlogsgravenstichting. Het Nederlands Israëlisch kerkgenootschap (NIK) is verantwoordelijk voor Joodse begraafplaatsen. 

Het is in dit stadium lastig hiervoor benodigde middelen te benoemen. Dit mede doordat benodigd onderhoud heel divers kan zijn. Op langere termijn zijn de kosten vermoedelijk wel te overzien, maar een inhaalslag is waarschijnlijk onvermijdelijk. 

Rechthebbenden zijn verantwoordelijk voor het onderhoud van een graf. Als een graf waarop grafrecht rust wordt aangewezen als waardevol - bijvoorbeeld bij graven uitgegeven voor onbepaalde tijd - verandert dit niet. Bij deze graven komt het voor dat na overlijden van de rechthebbende geen nieuwe rechthebbende bekend is. Tegelijk kan een rechthebbende niet verplicht worden onderhoud uit te voeren die niet direct noodzakelijk is. In deze situaties is overleg nodig over zowel maatregelen als de verdeling van kosten. We vinden het redelijk om bij graven met geldend grafrecht rechthebbenden of nabestaanden een bijdrage in de kosten te vragen. 

Kostenraming

Uit een inventarisatie van de begraafplaats Adorp blijkt dat herstel van 45 graven door Landschapsbeheer, waarvan 20 dubbele graven, ongeveer € 45.000 kost. De kosten variëren van € 59 tot € 2.300. Gemiddeld bedragen de kosten € 1.000 per graf. 

Kanttekening is dat hierbij vrijwel alleen constructief herstel plaatsvindt. Cosmetische gebreken, zoals slecht leesbare opschriften en beschadigd hekwerk, worden niet aangepakt. Als we als aanname hanteren dat er gemiddeld € 200 extra nodig is, kunnen we uitgaan van € 1.200 per graf. 

Uitgaand van dit rekenvoorbeeld en de aanname van 6 waardevolle graven met achterstallig onderhoud op elk van de 42 begraafplaatsen vraagt een budget van iets meer dan € 300.000. Doordat de lijst niet in een keer compleet is, kunnen we de kosten spreiden. Een voorstel zou kunnen zijn dit te spreiden over 10 jaar. Elke jaarschijf bedraagt dan afgerond € 30.000. Subsidies en inzet van vrijwilligers zijn hierbij niet meegenomen maar wellicht biedt dat mogelijkheden.  Een voorstel kan zijn te starten met een incidenteel budget van € 120.000 en dit in 4 jaarschijven (2023-2026) van € 30.000 beschikbaar te stellen. Daarna kunnen we op basis van de opgedane ervaring overwegen om dit een structureel karakter te geven. 

Dekking kosten

Er zijn meerdere mogelijkheden om de kosten van herstel te dekken: 

• De kosten kunnen ten laste van de huidige exploitatie worden gebracht. Het zal dan effect hebben op de tarieven (Verordening Lijkbezorgingsrechten) als het toegerekend wordt aan onderhoudskosten van begraafplaatsen. Tegelijk is het discutabel of het terecht is de kosten van meer dan een eeuw begraafhistorie door te berekenen aan nieuw uit te geven graven. 
• Budget beschikbaar stellen zonder dit toe te rekenen aan grafrecht door een onttrekking aan de algemene reserve. In stand houden van waardevolle graven kunnen we immers motiveren uit cultuurhistorisch perspectief. 
• Gebruik maken van de reserve onderhoud begraafplaatsen (prognose per 31-12-’22 € 588.000). Hieruit kan nu jaarlijks € 25.000 worden geput voor afgekocht onderhoud. Er is de komende decennia nog sprake van afgekocht onderhoud. Deze route is daarom niet logisch.•    Een combinatie van de vorige opties.

9. Geraadpleegde bronnen

• Nadere regels omtrent het in stand houden van waardevolle graven gemeente Westland 
• Analyse waardevolle grafmonumenten gem. Houten
• Criteria beschermwaardige graven gem. Wierden
• Actualisatie lijst van graven met een historische betekenis of grafbedekking met een opvallende kwaliteit gemeente De Wolden
• Criteria funerair erfgoed Gemeente Winsum

Bijlage Toelichting criteria waardevolle graven

Algemene criteria

Dit betreft minimale voorwaarden.

Ouderdom graf: een graf is minstens 30 jaar oud.

Het is niet zo dat een heel oud graf per definitie waardevoller is dan een relatief jong graf. Dat blijft afhankelijk van onderstaande criteria. Er dient vooral een termijn gehanteerd te worden die voldoende afstand geeft om de kwaliteit van het graf voldoende te kunnen inschatten. Dit sluit daarnaast aan bij de meest gekozen termijn van grafrecht. 

Technische staat: Voldoende of Onvoldoende (aangeduid met V of O)

De staat van een graf is dusdanig van belang, dat als een graf redelijkerwijs onherstelbaar wordt geacht, deze niet wordt opgenomen in de lijst. Slechts als er sprake is van een zeer uitzonderlijke waarde kan worden afgeweken. Dit betreft maatwerk.   

Specifieke criteria

Bekendheid: (inter)nationaal, Regionaal, Lokaal

De persoon moet over een bepaalde status beschikken, bijvoorbeeld door het uitgeoefende beroep of de bekendheid die de persoon bij leven genoot en die nu nog als zodanig wordt herinnerd. 

Verdienste: (inter)nationaal, Regionaal, Lokaal

Dit betreft activiteiten van belang op sociaal, religieus, maatschappelijk, politiek-bestuurlijk, wetenschappelijk, cultureel en/of economisch terrein.

Relatie met gemeente Het Hogeland: Gewoond, Gewerkt, Begraven

Geen toelichting noodzakelijk.

Materiaalgebruik en hantering: Zeer bijzonder , Bijzonder, Normaal

Bijzondere materialen zijn met name materialen die in het algemeen niet vaak gebruikt zijn voor grafmonumenten, zoals marmer, zandsteen of metaal. De hantering gaat over de wijze waarop bijvoorbeeld het graf technisch bewerkt is.

Vormgeving en symboliek: Zeer zeldzaam, Zeldzaam, Normaal

De vormgeving van een individueel graf kan van doorslaggevende betekenis zijn, bijvoorbeeld vanwege het feit dat het typologisch zeldzaam is. Bij vormgeving wordt ook gelet op de belettering. De uitzonderlijke vormgeving van een symbool kan een reden zijn om het graf als uniek te bestempelen. Een voorbeeld zijn de zogenaamde trommelgraven. Deze zijn gezien het landelijk lage aantal van bijzondere betekenis. Representatief voor bepaald tijdsbeeld/vormingsperiode: Hoog, Middel, Laag
Hoe meer graven uit dezelfde periode, hoe lager de waardering.