Ruimtelijke analyse Zandeweer
1. Inleiding
Een klein dorp met grote veranderingen
Ligging in een steeds grotere gemeente
Het dorp ligt vlak ten zuiden van Uithuizen en ongeveer twintig kilometer ten noorden van Groningen. Onder het dorp Zandeweer vallen ook de buurtschappen De Knijp, Doodstil, Zevenhuizen en Eppenhuizen. Zandeweer ligt in de gemeente Het Hogeland, die 1 januari 2019 ontstond uit de gemeenten Bedum, De Marne, Winsum en Eemsmond waar Zandeweer tot op dat moment toe behoorde. Tot 1990 hoorde het bij de gemeente Kantens. In veertig jaar tijd is Zandeweer dus twee keer opgegaan in een grotere gemeente. Nu heeft gemeente Het Hogeland ongeveer 48.000 inwoners verspreid over 482 km² land, met vijftig dorpen en een aantal kleinere buurtschappen en kernen. Deze schaalvergroting is nodig om alle taken die gemeenten (erbij) krijgen bestuurlijk en organisatorisch goed uit te voeren. Alle dorpen zijn echter ook verschillend van elkaar, daarom blijft het belangrijk om op dorpsniveau te weten wat er speelt: welke wensen, behoeften en opgaven spelen er bij de bewoners, bedrijven en maatschappelijke organisaties van een dorp?
Bevolking en woningen
Zandeweer (‘Zanneweer’ in het Gronings) is een dorp met ongeveer 450 inwoners, verspreid over ongeveer 200 huizen. De bevolking bestaat voor het grootste gedeelte uit werken den (245 inwoners zijn tussen de 25 en 64 jaar), maar er zijn ook nog relatief veel kinderen en jongeren (tachtig inwoners zijn onder de 14 jaar en 55 tussen de 15 en 24). Dan zijn er nog tachtig inwoners van 65 jaar en ouder. De grootste groep huishoudens zijn dan ook gezinnen (80), gevolgd door (echt) paren zonder kinderen en eenpersoonshuishoudens (beiden 60). Alle woningen zijn grondgebonden gezinswoningen, volgens de meest recente cijfers (uit 2019) was 2% van de woningen onbewoond. 65% van de woningen is een koopwoning, 33% sociale huur (allemaal in bezit van corporatie Goud Wonen en de overige 2% wordt particulier verhuurd.
Aanleiding: grote opgaven en veranderingen
Zandeweer is een van de dorpen waar de komende jaren een hoop staat te gebeuren. De aardbevingsproblematiek zorgt voor een behoefte aan herstel van schade aan panden, versterkingsmaatregelen in verband met veiligheid van panden en eventueel sloop en nieuwbouw. In combinatie met de veranderende samenstelling van de bevolking van Zandeweer, ontstaan mogelijkheden om nieuwe plannen te maken voor de toekomst van het dorp. Uit de Woonvisie (2020) van de gemeente het Hogeland, geschreven door KAW, kwam naar voren dat Zandeweer een voorbeeld is van een dorp met veel binding, waardoor er geen bevolkingskrimp te verwachten valt. Zandeweer valt onder de ‘stabiele woondorpen’: “In dorpen met een sterke lokale binding is het logischer om woningen te behouden en te herbouwen.” Er is echter wel een kwalitatieve vraag: het woningaanbod sluit niet altijd goed aan bij de vraag, waardoor woningtoevoeging of aanpassing van belang blijft. Om alle opgaven zo goed mogelijk uit te voeren is een integraal én concreet ruimtelijk plan nodig. De basis voor de toekomstplannen van Zandeweer wordt onder andere gelegd in deze analyse van het dorp
2. Geschiedenis en identiteit
Geschiedenis van Zandeweer
Géén wierdedorp
Zandeweer is ongeveer duizend jaar geleden ontstaan op een zogenaamde kwelderwal van de rivier de Fivel (een voormalige rivier door de huidige provincie Groningen, uitmondend in de Fivelboezem een baan aan de monding van de Westereems ). Een kwelderwal is een hoger gelegen deel van een kwelder, waar bij overstromingen vaak grover materiaal werd afgezet. Een kwelder is een begroeide landaanwas die bij hoogwater niet meer onderloopt. Zandeweer ontstond dus op een van nature hoger gelegen stuk land. Daarin is het vrijwel uniek voor Noord Groningen, waar de meeste dorpen zijn gebouwd op een wierde (een kunstmatige heuvel, opgeworpen door mensen om bij hoogwater een droge plek te hebben). Dit is ook te zien aan het stratenplan: waar de meeste dorpen in de omgeving in ringen rondom een centraal punt zijn gebouwd, bestaat Zandeweer meer uit ‘linten’ en is het minder compact van opzet. Zandeweer, en het nabijgelegen Startenhuizen en Eppenhuizen , zijn waarschijnlijk ontstaan als ‘dochternederzettingen’ van de oudere wierdekernen als Warffum, Usquert, Kantens en Rottum. Door toenemende bevolkingsdruk en opslibbing breidde de bevolking zich daar zo snel uit, dat die trekt naar andere drooggelegen delen trok.
Tuinbouwdorp met steeds meer ruimte om te wonen
In de loop van de eeuwen nam het aantal overstromingen in het gebied af toen het gebied werd ingepolderd, door betere dijken en afwatering. Er kwam dus meer ruimte om te wonen. Zandeweer ontwikkelde zich in de 19e eeuw tot tuinbouwdorp , iets wat tegenwoordig nog is terug te zien in de kassencomplexen aan de zuid en westkant van het dorp. De mentaliteit uit de tuinbouw (hard werken, ondernemend) kenmerkt ook nu de Zandeweerster: veel mensen werken als zelfstandige of in de bouw. Tot 1850 groeide de lintbebouwing langs de weg (nu Hoofdstraat/ Poelweg ), tussen 1850 en 1940 breidt de lintbebouwing zich uit ten noorden van de kern (Veilingweg, Molenhorn , Noorderweg). Het betreffen voornamelijk arbeidswoningen, eenvoudige burgerwoningen en enkele winkelpanden. Pas na de oorlog vindt uitbreiding plaats aan nieuw aangelegde straten langs of rondom de bestaande oude bebouwing.
Twee verdwenen borgen
Vroeger stonden in Zandeweer twee borgen, Onnema (gesloopt in 1805) en Scheltkema Nijenstein (gesloopt in 1812). Hun bewoners hebben eeuwenlang een grote rol gespeeld in het dorp. Behalve de bijzondere grafmonumenten van de bewoners, herinnert niets in het dorp nog aan deze borgen. Tegenwoordig zijn de meest karakteriserende panden de korenmolen Windlust uit 1818 en de kerk. Die werd in de eerste helft van de 13e eeuw gebouwd.
Identiteit van Zandeweer
Weinig voorzieningen, veel verenigingen
In Zandeweer zijn niet veel voorzieningen aanwezig: voor dagelijkse boodschappen, een huisarts, apotheek, kinderopvang en middelbaar onderwijs moeten de bewoners naar omliggende kernen, waarbij Uithuizen op ongeveer drie kilometer de meeste voorzieningen wél heeft. Wel heeft Zandeweer een basisschool, een voetbalvereniging en een ijsbaan, een kerk en een dorpshuis (op dit moment tijdelijk gehuisvest aan de Onnemaweg , omdat het dorpshuis in het centrum wordt versterkt en deels opnieuw gebouwd). Dit zijn voorzieningen die misschien niet voorzien in de dagelijkse behoeften, maar wel sterk bijdragen aan de sociale cohesie door ontmoeting en activiteiten te faciliteren Er zijn diverse verenigingen actief in Zandeweer, vaak ook in samenwerking met Doodstil en Eppenhuizen de kleinere kernen ten westen en oosten van het dorp. De Vereniging Dorpsbelangen Zandeweer Eppenhuizen en Doodstil komt op voor de belangen van de kernen. De door de Vereniging opgestelde Dorpsvisie (2018) richt zich vooral op behoud van lokale voorzieningen en op het bieden van een levendig dorpsleven voor jong en oud, zodat de dorpen een eigen identiteit en uitstraling houden. Als gevolg van o.a. de aardbevingen en veranderende woonvragen moeten er panden worden gesloopt, vervangen of versterkt. Bovendien geeft de Vereniging Dorpsbelangen aan dat er behoefte is aan kavels voor nieuwbouw c.q. nieuwe woningen als aanvulling op de huidige woningvoorraad, er blijft dus ruimte nodig voor nieuwbouw. Kwaliteit is hierbij het sleutelwoord, zowel van de aanwezige voorzieningen als het woningaanbod. Behalve dorpsbelangen zijn er de voetbalvereniging ZEC, de ijsclub Vooruit en badmintonvereniging DIOS. Maar daarnaast zijn er de PKN gemeente die zetelt in de kerk van Zandeweer, een molencommissie voor molen Windlust, een biljartvereniging , een vrouwenraad en vereniging, een jeugd en een ouderensoos, een speeltuinvereniging, toneelvereniging, vereniging voor volksvermaak en een dansclub ‘de Goede Pas’. De ‘Grunneger Daansers’, een bekende dansvereniging, bestaat niet meer. Al deze verenigingen maken gebruik van de paar gedeelde accommodaties in het dorp, zoals het dorpshuis, de school (waar ook een sporthal bij zit), de kerk, de molen en de gebouwen van de voetbal en ijsclub. Het laat zien dat er ook met ogenschijnlijk weinig voorzieningen toch een levendig verenigingsleven in een dorp kan zijn.
Bereikbaarheid
De bereikbaarheid per openbaar vervoer is niet optimaal: er rijdt slechts één buslijn door het dorp, die bovendien geen vaste dienstregeling heeft, maar een belbus is. Deze lijn, Loppersum Uithuizen, wordt door vrijwilligers gereden met een door het OV bureau ter beschikking gestelde taxibus . Het dichtstbijzijnde treinstation is dat van Uithuizen, waar de trein van en naar Groningen stopt. Wie is aangewezen op het openbaar vervoer kan hier dus gebruik van maken, maar bereikbaarheid is aanzienlijk beter met de auto of - voor meer lokale verplaatsingen - de fiets.
Waardevolle overblijfselen
Het zichtbare en onzichtbare verleden De geschiedenis van Zandeweer is niet alleen zichtbaar aanwezig in de bebouwing, maar ook onzichtbaar aanwezig in verschillende archeologische gebieden. Bijzonder is de
aanwezigheid van het borgterrein aan de Noorderweg: hoewel de borg Scheltkema Nijenstein gesloopt is, zijn de overblijfselen ervan nog daar te vinden. Op dit moment wordt er in het dorp weinig gedaan met deze archeologische resten: ze zijn er en liggen er voorlopig prima.
Een gebouw met een interessante geschiedenis is de sarrieshut (Molenhorn 27), die zoals dat in Groningen in ruim honderd gevallen is gedaan sinds begin 17e eeuw dichtbij de molen is gebouwd. Een sarrieshut was de woning van de ambtenaar die in het dorp de belasting moest innen. De buitenkant van de woning is nog in originele staat, stammend uit het begin van de 18e eeuw. De steen met het wapen van de provincie, waar sarrieshutten aan te herkennen zijn, is dan ook nog steeds aanwezig.
3. Analysekaarten
Karakteristieken
Er zijn geen gemeentelijke monumenten in Zandeweer, wel zijn meerdere gebouwen aangewezen als karakteristieke panden. Ook zijn er achttien Rijksmonumenten, op deze kaart aangegeven met een icoon van het wit blauwe bordje dat bij Rijksmonumenten hoort. Ze bevinden zich aan de Hoofdstraat en de Molenhorn . De molen Windlust en de hervormde kerk en toren zijn de meest opvallende. De kerk is een van de oudste nog aanwezige gebouwen: de eerste helft daarvan stamt uit de dertiende eeuw, de tweede helft uit de vijftiende eeuw. De molen, Windlust, is een stuk minder oud: gebouwd in 1818 en herbouwd in 1868. Deze is niet meer dagelijks in gebruik, maar nog steeds maalvaardig. Af en toe wordt hij in werking gezet en kan de molen bezocht worden.
In het bestemmingsplan is een ‘molenbiotoop’ opgenomen. Dit is het gebied waarbinnen niet boven een bepaalde hoogte gebouwd mag worden. Hierdoor blijft het zicht op de molen vrij en kan de molen voldoende wind vangen om te kunnen draaien. Voor de eerste honderd meter rondom de molen geldt de regel dat omliggende gebouwen niet boven de stelling van de molen uit mogen komen. In het geval van Windlust is dat 5,30 meter. Deze zone is weergegeven op de kaart. Voor het gebied verder van de molen af geldt een formule waarmee de maximale hoogte van een gebouw berekend kan worden. Momenteel zijn er geen gebouwen in Zandeweer die boven die maximale toegestane hoogte uitkomen en het is niet te verwachten dat daar met nieuwe ontwikkelingen verandering in gaat komen
Ook bijzonder is het “Zandeweersterbalkje” lokaal gewoon ‘Balkje’ de brug aan de Noorderweg over de Uithuizermeedstermaar . Deze brug, die omstreeks 1926 is geplaatst, wordt een ‘ hoogholtje ’ genoemd. Gewoonlijk wordt hier een houten of ijzeren brug onder verstaan, een betonnen versie zoals deze is zeldzaam.
Analysekaart karakteristieken
Bebouwingshistorie
Op de kaart hierna is weergegeven uit welk tijdvak de woningen komen. Hierop is duidelijk de ontstaansgeschiedenis van Zandeweer terug te zien: het begon met lintbebouwing langs wat nu de Hoofdstraat heet, later werd die uitgebreid langs de weg ten noorden daarvan (nu Veilingweg, Molenhorn en Noorderweg). Toevoeging heeft steeds plaatsgevonden in groepen woningen, langs bestaande of nieuwe straten. Dit heeft ook elke keer de structuur van het dorp veranderd. Van een klassiek lintdorp heeft Zandeweer zich ontwikkeld tot een ruim opgezet dorp. De oudste bebouwing ligt weliswaar in het centrum, maar de opzet van het dorp is niet gericht op die centrale straten. Dit wordt verder uitgewerkt in de bebouwingsstructuurkaart. De kerk en de molen zijn de meest opvallende historische panden. In de kerk, daterend uit begin 13e eeuw en daarmee een van de oudste gebouwen van Zandeweer, staat een bijzonder orgel: het eerste dat Groninger orgelbouwer A.A. Hinsz bouwde, daterend uit 1731. Er komen regelmatig (buitenlandse) geïnteresseerden kijken naar dit bijzondere orgel. De vrijstaande toren is gebouwd in de 15e eeuw en bevat twee klokken uit 1467.
Analysekaart bebouwingshistorie
Bebouwingsstructuur
Zandeweer is ontstaan als lintdorp, maar later op verschillende plekken en in verschillende stijlen uitgebreid. De oudste bebouwing, aan de Hoofdstraat, toont de meeste eenheid in bouwstijl en dichtheid in opzet. Deze straat bestaat grotendeels uit Rijksmonumenten en is daarmee van doorslaggevend belang voor het karakter van Zandeweer. Ook de linten die daarna zijn gebouwd hebben duidelijk uitstraling: aan de Veilingweg en de Noorderweg staan ruim opgezette, vrijstaande fraaie woningen. Aan de Molenhorn staan meer kleinschalige vrijstaande woningen, qua opzet afwisselend maar in bouwstijl allemaal karakteristiek (voornamelijk begin 20e eeuwse arbeiderswoningen). Op enkele (nieuwe) woonblokken van vier huizen na, tonen de gebouwen in Zandeweer verder geen duidelijke structuren. Ze zijn in verschillende periodes en in verschillende stijlen gebouwd. Veelal vrijstaand, soms twee onder een kap. Typisch aan Zandeweer zijn verder de kassencomplexen die op meerdere plekken aan de randen van het dorp liggen. De open structuur van Zandeweer kan als essentieel gezien worden voor het karakter van het dorp. Een opvallende partij woningen staat aan Domies Laand . Dit zijn vrijstaande huizen op ruime kavels, in een on Nederlandse stijl. Door hun geverfde houten gevels doen ze eerder denken aan Scandinavische woningen, zie de foto voor een voorbeeld de huizen zijn allemaal in een eigen kleur geschilderd.
Analysekaart bebouwingsstructuur
Ontsluiting / infrastructuur
Van oorsprong vormde de route over de Veilingweg en de Molenhorn de belangrijkste doorgaande verbinding door Zandeweer. Deze is een stuk rustiger geworden na de realisatie in 2000 van de provinciale weg. Er lopen nu geen drukke autowegen meer door Zandeweer, de N999 ten oosten van de kern is de belangrijkste ontsluitingsweg. Aan de oostkant leiden de ontsluitingswegen naar de provinciale weg N999 of Eppenhuizen daarachter, aan de westkant voeren de ontsluitingswegen naar Doodstil of door De Knijp, richting Kantens. De Knijpsterweg (in het westen) en Willemsoord (in het zuidoosten) bestaan uit betonplaten om het zware (landbouw)verkeer te kunnen dragen. In de meeste straten is autoverkeer wel toegestaan, maar rijdt slechts bestemmingsverkeer (‘woonstraten’). Ook zijn er binnen het dorp enkele doorgaande paden die niet toegankelijk zijn voor auto’s, omdat ze daarvoor te smal zijn of zijn afgezet met paaltjes. Deze zijn voor fietsers en/of wandelaars. Daarnaast is er een wandelroute uitgezet rondom Zandeweer, het Proeftoenpad en het Eppenhuistermaarpad zijn hier onderdeel van. Ook in het groen in het zuidoosten loopt dit ‘Rondje Zandeweer’, op de kaart aangegeven als fiets-/wandelpad. Op de openbare wegen komen veel opritten uit, die zijn meestal privaat. Het sportveld en de ijsbaan, beide aan de noordkant van het dorp, zijn echter ook alleen bereikbaar via een dergelijke oprit. Die zijn hier weergegeven als ‘ontsluiting verenigingen’.
Zandeweer kent geen waterwegen binnen de bebouwde kom. Vroeger liep er nog een aftakking van het dorp naar de Meedstermaar, inmiddels is deze verdwenen en liggen alleen hier en daar kleine geultjes of vennetjes.
Analysekaart ontsluiting/infrastructuur
Randen van het dorp en groen
Zandeweer wordt gekenmerkt door grote open weides in en om het dorp, die ervoor zorgen dat het landschap op meerdere plekken het dorp ‘in’ komt. Vanaf meerdere straten kijkt men vanuit het dorp een eind het omliggende landschap in, die zichtlijnen zijn met rode pijlen op de kaart aangegeven. Vanuit het omliggende landschap of de (toegangs)wegen rondom Zandeweer, is er weinig zicht op (karakteristieke) bebouwing. Het aanzicht bestaat grotendeels uit begroeiing; of van de bosstructuren die op enkele plekken rondom het dorp zijn aangelegd of van groene achtertuinen. Het groene karakter (met verschillende hoge bomen) van Zandeweer is zowel ín als buiten het dorp duidelijk te zien. De meest markante gebouwen (de molen en de kerktoren) zijn niet van grote afstand te zien, mede door die begroeiing. Het aanzicht dat men van het dorp heeft, hangt daarmee niet sterk samen met de richting waaruit het benaderd wordt: het aanzicht bestaat uit begroeiing, een paar zichtlijnen het dorp in en mogelijkerwijs een of meerdere kassencomplexen. Vanaf de “Eemshavenweg” (officieel de Noordzeeweg of N46) vallen vooral de grote kassen in het zuiden op. Door de ruime opzet van het dorp en de afstand tussen het dorp en de provinciale weg, kan het ‘zicht op Zandeweer’ niet als een bijzondere kwaliteit van het dorp gezien worden. Waardevoller is het zicht vanuit het dorp op het landschap, dat vlak is en weinig bebouwing kent waardoor in verschillende richtingen ver gekeken kan worden.
Analysekaart randen van het dorp en groen
Ruimtelijke kwaliteiten
Zandeweer heeft een bijzondere ruimtelijke structuur. Waar de meeste dorpen in de omgeving compact zijn opgezet (op een wierde), is Zandeweer open en ruim opgezet. Dit kan gezien worden als een belangrijke kwaliteit: het vele groen (publiek en privaat), de open ruimtes binnen het dorp en de manier waarop het omliggende landschap het dorp ‘in’ komt. Hierdoor krijgt het dorp een natuurlijke uitstraling en zijn er veel verre zichtlijnen. De meest karakteristieke bebouwing staat langs de Hoofdstraat (bij de kerk in de buurt) en Molenhorn (bij de molen in de buurt). Dit is historische bebouwing met een sterk ritme, dat behouden en daar mogelijk versterkt moet worden. De kassencomplexen, op deze kaart niet gemarkeerd, zijn eveneens typisch voor Zandeweer. Ruimtelijk of architectonisch gezien zijn ze echter niet als kwaliteit aan te merken. Behalve de sterke structuren van karakteristieke bebouwing, staan er ook in andere delen van Zandeweer fraai uitziende woningen soms historisch en soms nieuw met historische uitstraling. Deze hebben ook kwaliteit, maar zijn te losstaand om als structuur te kunnen markeren. (Tijdelijke) dissonant in het dorpscentrum is de lege vlakte op de plek waar dorpshuis ’t Klokhoes heeft gestaan, op de hoek van de Hoofdstraat en Noorderweg. Er is nu een tijdelijk gebouw gerealiseerd ten westen van de begraafplaats (niet op deze kaart weergegeven), maar het doel is om op de oude locatie een nieuw dorpshuis te ontwikkelen. Deze wordt in passende stijl herbouwd, die aansluit bij de omliggende panden. Onderdeel van het nieuwe dorpshuis is ook de ontwikkeling van de openbare ruimte: er komt een aantrekkelijk plein voor het dorpshuis, op de meest centrale plaats van het dorp.
Analysekaart Ruimtelijke kwaliteiten
4. Bronvermelding
Bestaande gegevens en literatuur als aanvulling op eigen analyse
Proces
Op maandag 26 april 2021 heeft KAW een bezoek gebracht aan Zandeweer, waarbij diverse foto’s zijn gemaakt (gebruikt in dit rapport) en een analyse is gemaakt van de ruimtelijke opzet van het dorp, de bebouwingsstructuur, zichtlijnen en kenmerkende panden. Dat is gebruikt als basis voor een eerste analyse. Die is gedeeld met betrokken ambtenaren van de gemeente Het Hogeland (in mei) en daarna (in juni) besproken met drie vertegenwoordigers van de Vereniging van Dorpsbelangen, die als afgevaardigde namens het dorp aanvullingen en verbeterpunten kon aangeven. Daarnaast is er gebruikgemaakt van CBS gegevens uit 2019 en 2020 over de huishoudens respectievelijk inwoners en zijn de hiernaast weergegeven bronnen gebruikt.
Literatuur
- BügelHajema. (2012). Bestemmingsplan Doodstil en Zandeweer - gemeente Eemsmond
- Gemeente Eemsmond (2018). Facetbestemmingsplan Eemsmond gebouwd erfgoed
- KAW (2020). Woonvisie Het Hogeland - gemeente Het Hogeland
- Libau (2012). Kernkwaliteiten Cultuurhistorisch Erfgoed Eemsmond
- Rho (2014). Beeldkwaliteit Zandeweer - gemeente Eemsmond.
- Plaatsengids.nl (2021). Zandeweer.
- Vereniging Dorpsbelangen ZED (2018). Dorpsvisie 2018 Zandeweer, Eppenhuizen, Doodstil.